Oekraïne: een politieke en economische aardverschuiving - door Joost van Iersel (lid EDNL)
Verschenen in - Nestor.Oekraïne.04.22
Oekraïne: een politieke en economische aardverschuiving
door Joost van Iersel
Eerste doel is onvoorwaardelijk perspectief voor het oorlogsgebied
_(14726492924).jpg)
De brute inval van Rusland en de verzengende moordpartijen en vernielingen hebben onze wereld in een paar weken volledig op zijn kop gezet. Vrijwel niemand had dit voorspeld of verwacht. Een reeks van Poetins standpunten en acties over de jaren heen deden geen alarmbellen rinkelen. De ijzeren consequenties van de oorlog in Tsjetsjenië (1999 – 2009 met de totale verwoesting van Grozny in 2003), de Russische ‘vredesmissie’ in Georgië in 2008, de onverhoedse annexatie van de Krim in februari 2014, en de strijd in de door Rusland opgeëiste republieken Donetsk en Loegansk bleken voor het Westen geen verontrustende signalen. Pas één week voor de inval op 24 februari werd in West-Europa de stormbal gehesen. Inmiddels woedt het oorlogsgeweld en wordt de halve wereld door de gevolgen aanzienlijk te getroffen. Het Westen en vooral West-Europa hebben Poetin volkomen verkeerd ingeschat. Allereerste prioriteit is het stoppen van het geweld, en dan zodanig, dat een nieuwe vredesordening binnen bereik komt. Dit vraagt van de NAVO precieze afstemming zowel als zelfbeheersing én daadkracht. De EU moet met eigen instrumenten en eigen visie haar rol kracht bijzetten.
Oekraïne verweven met én los van Rusland
Geografische ligging telt. Nederland heeft zijn ligging eeuwenlang profijtelijk kunnen uitbuiten. Die rust is Oekraïne niet gegund. Het ligt op de geweldschaal aan het andere eind. De gebieden ten oosten van de Dnjeper werden in 1686 onderdeel van het Keizerrijk Rusland, terwijl het westen Pools bleef. Een opkomende Oekraïense nationale identiteit leidde in 1917 tot de Oekraïense Volksrepubliek. Daarop werd deze opgeslokt door de Sovjet-Unie tot het na de val van het communisme in 1991 een onafhankelijke democratie werd. Stalin is Oekraïne heel hard te staan gekomen. Allereerst met de verstikkende hongersnood in 1933 door de mislukte industrialisering van de landbouw als gevolg waarvan 13% van de Oekraïense bevolking om het leven kwam! Eind jaren dertig dreef Stalin de Grote Zuivering door, die ook Sovjet-Oekraïne trof. Daarna werd het tussen Duitsland en Rusland gelegen gebied door Hitler en Stalin gezamenlijk gemangeld, later gingen ze tegen elkaar te keer en werd het tussengebied vervolgens door ieder afzonderlijk uitgemoord. Zo zijn er door Russisch en Duits geweld tussen 1933 en 1945 in Polen, de Baltische landen, Belarus en Oekraïne - de Blood Lands - 14,5 miljoen mensen omgebracht via massamoorden, dus nog los van hongersnood, concentratiekampen en het slagveld. Onder dezen waren 5,4 miljoen Joden. In de oorlog werd het Oekraïense leger door de Russen overigens voor de smerigste klussen jegens de Duitsers ingezet.
De ontwikkeling in het Westen, gericht op economische groei en verhoging van het levenspeil, tegenover de verstarring aan Russische kant, was de belangrijkste reden tot een implosie van het Sovjetblok in 1990. Het Westers overwicht resulteerde in een flinke expansie van de NAVO en van de EU. Maar Oekraïne lag aan de verkeerde kant van de grens. De afspraken muntten niet uit door helderheid en rond Rusland bleef zijn invloedssfeer gehandhaafd. Onder Gorbatsjov, onder Jeltsin en de toen ontstane chaos, en later onder de autocraat Poetin, omringd door zijn Petersburgse KGB-kliek, kreeg die invloedssfeer steeds een verschillend stempel. In 1991 riep Oekraïne zijn onafhankelijkheid uit tegen de expansiedrift van Moskou, wat resulteerde in een 30-jarige strijd. Soevereiniteit leverde Oekraïne maar geringe manoeuvreerruimte op, terwijl in menig opzicht de integratie van Oekraïne in Rusland eerder toe- dan afnam.
Oekraïne: van frozen conflict zone tot oorlogsgebied
In 1991 wordt Oekraïne een frozen conflict zone met een nadere invulling in 1994, toen (Russische) kernwapens uit Oekraïne verdwenen in ruil voor onafhankelijkheid. In 2004 volgt de Oranjerevolutie tegen corruptie en de invloed van Rusland. In 2014 dreigt de opbloeiende relatie tussen Oekraïne en de EU te worden verstoord met als gevolg de fameuze opstand Euromaidan, d.i. Europaplein. De onmiddellijke Russische tegenactie is overname van de Krim. De pro-Russische President Janoekovitsj vlucht naar Moskou, zijn plaats wordt ingenomen door pro-EU President Porosjenko. Russische militaire interventies in Donetsk en Loegangsk, een in meerderheid Russischtalig gebied met luidruchtige separatisten, worden geïntensiveerd. Boven dit gebied wordt ook de MH17 neergeschoten. Het Westen onthield zich van enige noemenswaardige reactie. In 2014 komt het wel tot een associatie met de EU, overigens onder fors verzet van Nederland, waar een misplaatst referendum een tegenstem van 62% opleverde! Sinds de Krim (2014) werkt Oekraïne met steun van de VS en de NAVO aan de modernisering van de krijgsmacht en afdoende militair materieel. In 2019 wordt de uit het niets opgedoken Volodymyr Zelensky tot President gekozen, die het onvervalste pro-Europese beleid een duidelijk profiel geeft. Toen Poetin wilde ingrijpen, trof hij een zeer vastberaden tegenstander aan. Hoe harder de Russen erop inhakken, hoe meer eenheid de bevolking toont, inclusief delen van de Russischtaligen! Zelensky stijgt tot grote hoogten.
We zijn vertrouwd geraakt met het dramatische beeld van tot de bodem kapot- gebombardeerde steden, het stelselmatig beschieten van burgerdoelen, woonwijken en openbare gebouwen, en ook regelrechte moordpartijen, dit alles in flagrante tegenspraak met het oorlogsrecht. Inmiddels zijn tienduizenden militairen en duizenden burgers omgekomen. De humanitaire tragedie is manifest. Meer dan 5 miljoen Oekraïners vluchtten naar Europa en nog eens 7 miljoen was binnenslands op de vlucht. Samen meer dan 25% van de bevolking! Inmiddels gaan er alweer 1,5 miljoen huiswaarts. Poetin volgt steeds hetzelfde patroon: politieke dreiging en bij geen gehoor met meedogenloos geweld erin, totdat het resultaat is bereikt. Geheel volgens stalinistisch recept! Maar nu?
Ongekende Westerse tegenacties in een stroomversnelling
Het Westen beantwoordt immers deze confrontatie en de geweldsexplosie in ongekend tempo en dito maatregelen met drieërlei inzet: a. ondersteunen van Oekraïne en zijn bevolking, militair en humanitair; b. isoleren van Rusland; c. verminderen van Europese kwetsbaarheid, militair en in energie. Vluchtelingen worden door heel Europa heen opgevangen, met Polen en andere buurlanden voorop. Er is veel financiële en medische steun. Met hun gemoderniseerd leger houden de Oekraïners zich verrassend goed staande, wat de Russen dwingt tot herziening van de aanvalsplanning. Het front concentreert zich nu op Donbas, de havengebieden in het zuiden en de corridor daartussen. De VS en Europa werken aan steeds meer en zwaarder militair materieel. 40 landen nemen aan wapenleveranties deel. De VS nemen vérreweg het grootste deel voor hun rekening, vanaf 2014 al $6,4 mld. voor training, materieel en interoperabiliteit met de NAVO en vanaf 2021 nog eens $4.6 mld. voor een waaier aan militair materieel. Biden voteert nu nog $40 miljard meer! Europa levert voor ongeveer €1 mld. aan humanitaire en medische hulpmiddelen en wapens. De EU zelf koopt tot €2 miljard wapens in. Daar komen nu nog extra miljarden bij. Zo zijn het Westen en Europa de oorlog ingezogen.
Vooral de Amerikanen zetten zich vanaf dag één in op isolement van Rusland. Alleen langdurige en consequente sancties werken. De ervaringen in het verleden zijn niet hoopgevend, maar het ziet er nu wel beter uit dan ooit. Er is brede weerstand tegen het Russisch geweld. China en India nemen niet deel en ook elders zijn flinke hiaten, maar anderen kiezen wereldwijd (Japan, Korea!) wel onze zijde. Rusland is uit de Raad van Europa gezet en ook uit verschillende organen van de VN. Poetin krijgt ongekende weerstand. Finland en Zweden gaan toetreden tot de NAVO en ook het neutrale Zwitserland voegt zich naar de NAVO. De zware sancties zijn zeer gevarieerd, zoals die tegen honderden oligarchen, van wie de rekeningen en de eigendommen in het Westen zijn geblokkeerd, het kappen van handelsrelaties en het stoppen van activiteiten door heel veel Westerse bedrijven in Rusland, wat daar leidt tot lege schappen in de winkels, talrijke ontslagen en het opdrogen van technische samenwerking. Hierbij hebben de Russen heel wat te verliezen. De meest harde sanctie, het stopzetten van energie-import uit Rusland, stuitte echter op stevige weerstand van Duitsland en anderen. Maar veel is in beweging. De EU en Brussel werken actief scenario’s uit.
Oekraïne is het zoveelste bewijs van de Europese kwetsbaarheid. Eindelijk lijken hieruit concrete conclusies worden getrokken. De 2%-NAVO-norm wordt eindelijk serieus genomen. De Duitse buitenlandse politiek berustte decennia op vertrouwen op Washington, terwijl ten aanzien van Rusland de magische formule Wandel durch Handel gold. Dit kaartenhuis is totaal ingestort. De ommezwaai van Duitsland is spectaculair. De 2%-norm, een injectie van €100 miljard in defensie, en levering van (enig) zwaar militair materieel aan het front is een revolutionaire koerswijziging. Voor Nederland, dat via de NAM en anderszins altijd uit was op goede zakelijke verhoudingen met Moskou, is het beeld eveneens fundamenteel gekanteld. Het Russisch geweld leidt tot een gesloten front van de NAVO, uitbreiding in Scandinavië en modernisering van het militaire apparaat door heel Europa heen. Maar tot dusver was Europa sterk Russisch energie-afhankelijk: 40% van onze gasimport, 46% van de kolen en 27% van de olie. Hartstochtelijke pleidooien tot een stop van dit alles kunnen gebrek aan alternatieve energie, die ook nog eens climate proof is, niet verhullen.
EU: kleur bekennen en koersvastheid vereist
De verhouding EU – Rusland is volkomen asymmetrisch. Democratie tegenover autocratie, soft power tegenover hard power, gebrek aan fossiele energie tegenover overvloed daarvan, economische voorspoed en consumentisme tegenover militarisering, open samenleving tegenover repressie en staatspropaganda. Onze cultuur wordt gedreven door Europese waarden. De Russische traditie staat daar haaks op. De strijd om Oekraïne is de confrontatie van twee onverenigbare stelsels. Dat maakt de inzet van deze oorlog tot meer dan een strijd om territoir alleen. Het belangrijkste argument voor Europese betrokkenheid was dan ook de brute inval van Rusland in een soeverein land. Nationale soevereiniteit is een grondwaarde van de EU en de VN. De discussie in de EU gaat dan ook over het toekomstig borgen van soevereiniteit en democratische vrijheden van Oekraïne. Maar vooreerst vereist de ernst van de situatie weinig anders dan Biden’s retoriek en beleid om Poetin op de knieën te krijgen.
Asymmetrie of niet, op veel fronten waren de belangen van de EU en Rusland verweven: in energie, handel en investeringen, en via (persoonlijke) financiële vervlechtingen. Met de sancties kiezen NAVO en EU nu voor een radicaal uitsnijden van Rusland en Russen uit hún internationale verkeer. Voor de VS is dit heel wat eenvoudiger dan voor de EU: geen energie-import uit en nauwelijks handel mét Rusland. Cynisch genoeg verdienen de Amerikanen alleen maar aan deze oorlog. De Commissie, zoals zo vaak de enige met een lange-termijn visie, sjorde al jaren geleden vergeefs aan een Europese energiemarkt met een ontwikkeling van alternatieven. Polen en de Baltische landen – de Blood lands van weleer! – waarschuwden al jaren. Nu moet dat alles in een geforceerd tempo worden gerealiseerd. Europa betaalt een hoge prijs voor 30 jaar zorgeloosheid en regelrechte slordigheid. Het betekent in alle scenario’s hogere energieprijzen en aanwending van eigen bronnen. Ook Groningen zal daar niet aan ontsnappen! Naast energie gaat het ook om zeldzame grondstoffen en om tarwe vooral voor ontwikkelingslanden. In tal van sectoren volgen nu ook prijsstijgingen, distorsies en onvoorspelbaarheid bovenop inflatie en rentestijging en dus de nodige onrust over de koopkracht.
Den Haag,
30 mei 2022
